Steekproef Natuurmonumenten 2004
Vorig jaar verscheen het rapport van de Landschapswacht over cultuurlandschappen die Staatsbosbeheer beheert. Toen al was duidelijk dat de Landschapswacht ook terreinen van Natuurmonumenten zou gaan schouwen. Het rapport van deze schouw is in oktober jongstleden verschenen.
In Gelderland, Drenthe, Overijssel en Limburg zijn in totaal 27 agrarische gebieden met cultuurhistorische waarde geschouwd. Het zwaartepunt van de bezochte gebieden ligt in Zuid-Limburg (16). In Gelderland en Overijssel werden onder andere twee grote bezittingen meegenomen (Hackfort en Eerder Achterbroek).
De geschouwde elementen waren holle wegen, graften, heggen, poelen, hoogstamboomgaarden, weides en akkers, esranden, houtwallen en elzenhagen, al dan niet in combinatie met sloten. Gelet werd op cultuurhistorisch beheer of juist de afwezigheid ervan. Ook werd gelet op de ‘leesbaarheid’ van het landschap en zijn waarde voor flora en fauna, evenals op de duurzaamheid en de continuïteit van het beheer of het ontbreken ervan. Tot slot werd ook bekeken of het gevoerde beheer overeenstemde met de ter plaatse gegeven informatie op voorlichtingsborden. De bevindingen van de schouw waren net als bij Staatsbosbeheer teleurstellend of soms zelfs ronduit bedroevend.

De schouw liet het volgende beeld zien:

Gebrek aan cultuurhistorisch beheer
Vrijwel nergens worden de aanwezige elementen consequent beheerd. Sommige wel, andere niet. Veel elementen zijn ronduit verwaarloosd, beschadigd door het vee, of prijsgegeven aan verwildering of overwoekering.

‘Onleesbaar’ landschapsbeeld
Door verruiging en verwaarlozing van de elementen of aangebrachte beplanting, gaat de leesbaarheid van het landschap zienderogen achteruit op vrijwel alle terreinen.
Houtwallen, graften en holle wegen zijn vaak zo ruim uitgerasterd dat het reliëf door uitdijende bramen en sleedoorns aan het zicht ontnomen wordt. Soms ook zijn holle wegen en heggen in brede bosplantsoensingels geplaatst, waardoor ze niet meer als zodanig herkenbaar zijn. Ook een esrand langs de Berkel in Overijssel is aan de voet beplant, waardoor het reliëf wordt gecamoufleerd.

Verval door verwaarlozing
Heggen, houtwallen en graften worden door vee beschadigd en vertrapt.
Knotbomen in de heggen en graften worden niet of te weinig onderhouden, waardoor ze uitscheuren.
In veel gebieden zijn nieuwe elzenhagen en nieuw ingeplante heggen graften aangetroffen, naast verwaarloosde elzenhagen, heggen en graften in hetzelfde gebied. In het verleden geplante heggen of wallen zijn nu alweer in verval. Het meest bedroevende was de constatering dat, net als bij Staatsbosbeheer, alle door de ruilverkavelingen geplante heggen in het Mergelland (Zuid-Limburg) dermate door vee zijn aangevreten dat ze niet tot wasdom komen of zelfs sterven.
Poelen zijn veelvuldig dichtgeslibd aangetroffen. Hoogstamboomgaarden worden verwaarloosd, terwijl op loopafstand nieuwe worden aangeplant.

Vermindering biodiversiteit
Biodiversiteit wordt in oude cultuurlandschappen in hoge mate bevorderd door gradiëntgrenzen. Graften, houtwallen, maar ook holle wegen en heggen hebben er twee aan iedere kant.
Door de eerder beschreven ontwikkelingen wordt de waarde van flora en fauna verminderd.
Met name grote kale vlaktes zonder dekking en de aangetroffen maïsakkers temidden van een overdaad aan prikkeldraad in plaats van groene of blauwe aders, leveren geen bijdrage aan de biodiversiteit, noch aan het landschap.

Gemiste kansen
Veel kansen om het landschap te restaureren en te koesteren worden niet door Natuurmonumenten aangegrepen, ook niet in gebieden waarvan de vereniging al jaren of zelfs decennialang eigenaar is. In plaats daarvan kiest Natuurmonumenten voor een kaal of vervallen landschapsbeeld.
Nergens blijkt dat er gekozen is voor een consequent cultuurhistorisch beheer.
Het nastreven van gaafheid en het bepalen van een tijdsbeeld valt ook nergens te constateren.

Natuurmonumenten onthoudt ons veel moois
Als alle perceelsranden van Natuurmonumenten beplant zouden worden met streekeigen landschapselementen, zouden veel landschappen erop vooruitgaan.

Een nadrukkelijke keuze voor de cultuurhistorie zou in alle gevallen een mooier landschapsbeeld opleveren ten opzichte van de huidige situatie. Het zou in ieder geval recht doen aan enig cultuurhistorisch besef en de biodiversiteit sterk in positieve beïnvloeden.

De Landschapswacht heeft het rapport verspreid, na vooraf inzage te hebben gegeven aan Natuurmonumenten. De definitieve versie is gegaan naar de directie, de regiohoofden, het bestuur, de ledenraad en de raad van deskundigen van Natuurmonumenten. Voorts is het gegaan naar de politiek verantwoordelijken: de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), de leden van de Vaste Kamercommissie voor LNV en de Provinciale Staten in de desbetreffende provincies.

In het rapport is duidelijk gesteld dat het om slechts een steekproef gaat. De uitkomsten voorspellen weinig goeds voor de rest van het land.

Het rapport is als pdf te downloaden (ca. 3,3 Mb) of kan per e-mail worden opgevraagd.